W listopadzie jest już chłodno, często są przymrozki, a w ogrodzie opadają ostatnie liście z drzew - ogród szykuje się do zimowego spoczynku Listopad w ogrodzie to czas na ostatnie porządki i przygotowanie roślin do zimy. Jakie prace trzeba wykonać w ogrodzie w listopadzie? Ogród w listopadzie: przygotowanie do zimy. Krótkie, chłodne i często deszczowe dni w listopadzie sprawiają, że chętnie przebywamy w cieple domowego zacisza. Rośliny w ogrodzie nie mają takiej możliwości i dlatego musimy się o nie zatroszczyć i przygotować je do zimowego spoczynku. Co robimy w listopadzie w ogrodzie? Spis treściListopad w ogrodzie: jak zadbać przed zimą o drzewa i krzewy ozdobneListopad w ogrodzie: jak zadbać przed zimą o bylinyListopad w ogrodzie: zabezpieczanie roślin balkonowychListopad w ogrodzie: jak zadbać o glebęListopad w ogrodzie: prace na trawnikuListopad w ogrodzie: zbiór warzyw i prace w warzywnikuListopad w ogrodzie: prace w sadzieListopad w ogrodzie: jak zadbać o oczko wodne i staw Listopad w ogrodzie: jak zadbać przed zimą o drzewa i krzewy ozdobne Przed nastaniem mrozów można jeszcze sadzić drzewa i krzewy zrzucające liście na zimę. Po posadzeniu trzeba usypać u nasady pnia kopczyk z ziemi – ochroni on korzenie przed temperaturą poniżej 0 st. C. Pamiętajmy, aby nie przycinać świeżo posadzonych roślin – zrobimy to dopiero wiosną! Nawadniamy zimozielone krzewy liściaste i iglaste, bowiem rośliny te rosną również zimą i podczas słonecznych, mroźnych zimowych dni są narażone na przesychanie. Ogrzane słońcem pędy wyparowują wodę, a korzenie nie mogą pobierać jej z zamarzniętego gruntu (jest to tzw. susza fizjologiczna). Obficie podlewając rośliny późną jesienią, kiedy ziemia nie jest jeszcze zamarznięta, pomagamy roślinom przezimować. Powierzchnię wokół pni ściółkujemy 5-centymetrową warstwą torfu, suchych liści lub kory. Część nadziemną warto osłonić, na przykład siatką cieniującą. Krzewy iglaste, szczególnie o pokroju kolumnowym, pod ciężarem zalegającego na nich śniegu mogą się zdeformować, a nawet rozłamać. Aby temu zapobiec, warto obwiązać je sznurkiem lub owinąć elastyczną siatką. Z iglaków o pokroju rozłożystym należy strząsać śnieg, aby nie połamał gałęzi. Krzewy i drzewa iglaste wrażliwe na mróz (takie jak: sośnica japońska, cyprysik Lawsona, żywotnik wschodni, cyprysowiec Leylanda, cedr) należy zabezpieczyć przed zimą owijając je agrowłókniną lub chochołem ze słomy. Podobnie postępujemy z krzewami różaneczników, hortensji, róż pnących oraz wrażliwych na mróz gatunków prowadzonych na pniu (irgi, migdałki, szczodrzeniec). Nie używamy do tego folii, ponieważ nagrzewa się i nie przepuszcza powietrza, co spowodować może uszkodzenie roślin. Przeczytaj też: Okrywanie roślin na zimę. Jak przygotować rośliny w ogrodzie do zimy? >>> Z krzewów róż należy wyciąć chore pędy, usunąć opadłe liście (mogą być porażone przez choroby) i odpowiednio zabezpieczyć. Gdy temperatura spadnie poniżej 5 krzewy osłaniamy matami bądź włókniną, a ich podstawy obsypujemy kopczykiem ziemi do wysokości 20–40 cm. Podobnie kopczykujemy także powojniki wielkokwiatowe, krzewy magnolii, hortensji ogrodowej, ketmii syryjskiej, budlei Dawida, milinu. W listopadzie przygotowujemy sadzonki takich krzewów liściastych, jak jaśminowiec, dereń biały, liguster, pęcherznica, żylistek i inne. Pobieranie jednorocznych, zdrewniałych pędów wykonujemy po opadnięciu liści przed mrozami. Pędy tniemy na odcinki 15-20 cm i przechowujemy zanurzone pionowo w stale wilgotnym piasku przez zimę na przykład w chłodnej piwnicy. W tym czasie ukorzenią się, a wiosną będą gotowe do sadzenia. Listopad w ogrodzie: jak zadbać przed zimą o byliny Listopad to ostatni moment – jeśli nie zrobiliśmy tego wcześniej – na wykopanie dalii, pacioreczników i begonii bulwiastych. Po pierwszych przymrozkach okrywamy rośliny wieloletnie wrażliwe na niską temperaturę (takie jak lawenda, zawilec japoński, pustynnik, trytomma, pełniki, rozplenice, miskanty, tymianek, krokosmia, trawa pampasowa) oraz te, które posadziliśmy jesienią. Nie są jeszcze dobrze ukorzenione i mróz może je uszkodzić. Okrywamy także posadzone jesienią rośliny cebulowe (tulipany, narcyzy, hiacynty i inne), rozkładając warstwę kompostu, suchych liści, kory, słomy lub torfu o grubości 2–3 cm. Robimy to dopiero wtedy, gdy ziemia będzie lekko zmrożona, ponieważ jeśli rozłożymy okrycie zbyt wcześnie, stworzymy dobrą kryjówkę dla gryzoni, które chętnie zjadają cebule roślin ozdobnych. Taka osłona chroni przed gwałtownymi zmianami temperatury oraz wysuszającym działaniem mroźnego wiatru, szczególnie w bezśnieżne zimy. Pamiętaj! W suchych pędach bylin zimuje wiele pożytecznych owadów. Nasiona zaś są chętnie zjadane przez ptaki. Dlatego zostawmy przynajmniej część suchych roślin w naszym ogrodzie. Dodatkowo przysypane śniegiem i pokryte kryształkami lodu będą zimową ozdobą. Jesienna pielęgnacja rabat bylinowych – co trzeba zrobić przed zimą na rabatach bylinowych >>> Autor: GettyImages Przed opadami śniegu spod drzew owocowych trzeba usunąć wszystkie spady Listopad w ogrodzie: zabezpieczanie roślin balkonowych Zabezpieczyć przed zimą należy także rośliny zimujące na balkonach i tarasach. Te gatunki, które znoszą niskie temperatury, możemy tam pozostawić, osłaniając je przed mrozem i wiatrem. System korzeniowy chronimy, wstawiając pojemniki z roślinami (donice, skrzynki) np. do kartonowych pudeł wypełnionych styropianem, trocinami, suchymi liśćmi, słomą. Pamiętajmy, aby pozostawić roślinom otwory odpływowe, tak aby woda nie zalegała w korzeniach. Pędy możemy osłonić agrowłókniną. Autor: GettyImages Pędy róż pnących należy zdjąć z podpór, położyć na ziemi i obsypać nią Listopad w ogrodzie: jak zadbać o glebę Idealna gleba jest przewiewna, wilgotna i zasobna w składniki mineralne, łatwo dostępne dla roślin. Jest też pełna pożytecznych mikroorganizmów, które przyspieszają rozkład resztek organicznych i ich zamianę w próchnicę. Listopadowe prace zaczynamy od zbadania odczynu, czyli pH gleby. Możemy to zrobić dostępnym w sklepach ogrodniczych kwasomierzem polowym, pobierając próbkę z kilku miejsc w ogrodzie, z głębokości 15–20 cm. Wynik może wynosić od 3,5 (gleba kwaśna - torfowa) do 8,0 pH (gleba zasadowa - wapienna). Większość roślin najlepiej rośnie w ziemi, której odczyn jest lekko kwaśny lub obojętny (pH 6,0 - 7,0). W takiej glebie rozwija się najwięcej pożytecznych mikroorganizmów, a składniki mineralne są łatwo dostępne dla korzeni roślin. Jeśli pH gleby jest zbyt niskie (ziemia jest zakwaszona), to przeprowadźmy zabieg wapnowania gleby. Potrzebną dawkę nawozu rozsiewamy równomiernie na całej powierzchni zagonu, rabaty, czy trawnika. Po rozsianiu nawozy wapniowe dokładnie mieszamy grabiami z wierzchnią warstwą ziemi. Uwaga! Wapnowania nie należy łączyć z nawożeniem, bo w wyniku procesów, jakie wtedy zachodzą w ziemi, część minerałów staje się niedostępna dla roślin. Nawożenie możemy wykonać 2-3 tygodnie po wapnowaniu. Listopad w ogrodzie: prace na trawniku Trawnik kosimy dopóki rośnie trawa. Jeśli październik był ciepły, to możemy to robić jeszcze na początku listopada. Grabimy liście, które spadły z drzew i krzewów. Nie zostawiajmy ich na trawniku, bowiem stworzą wtedy nieprzepuszczalną dla powietrza warstwę, co sprzyja rozwojowi pleśni śniegowej i innych chorób grzybowych. Trawnik - jesienne prace. Jak przygotować trawnik do zimy >>> Autor: GettyImages Jarmuż, brukselkę, pasternak czy salsefię możemy zostawić na zimę na grządkach – te warzywa są bardziej wytrzymałe na niską temperaturę Listopad w ogrodzie: zbiór warzyw i prace w warzywniku W listopadzie zbieramy ostatnie warzywa korzeniowe (skorzonerę, pietruszkę, marchew, seler, buraki), warzywa kapustne (kapustę, kalafior, brukselkę) i pory. Możemy jeszcze pozostawić na grządkach jarmuż, brukselkę, pasternak, salsefię – te warzywa są bardziej wytrzymałe na niską temperaturę. Po zebraniu warzyw grządki należy oczyścić z resztek roślinnych (zdrowe możemy przeznaczyć na kompost), dokładnie przekopać, pozostawiając glebę w tzw. ostrej skibie. Na tych zagonach, na których w przyszłym sezonie planujemy posiać lub posadzić gatunki warzyw wymagające nawożenia organicznego, trzeba zastosować obornik lub kompost. Możemy też wzbogacić glebę za pomocą nawozów fosforowych bądź potasowych. Jeśli jest to konieczne, wapnujemy podłoże, pamiętając o zachowaniu przynajmniej 2-tygodniowej przerwy pomiędzy nawożeniem organicznym a wapnowaniem. Przeczytaj też: Jesień w warzywnym ogrodzie. Jesienne prace w warzywniku >>> Zanim gleba zamarznie można wysiać warzywa na wczesny zbiór wiosenny: pietruszkę, marchew, koper ogrodowy, szpinak oraz wysadzić czosnek i cebulę. Nasiona należy wysiać nieco głębiej niż wiosną. Nie powinny one skiełkować przed nastaniem zimy. Warto rozpocząć pędzenie niektórych warzyw, na przykład pietruszki, cebuli, szczypiorku. Dzięki temu zimą będziemy mogli dodawać do potraw świeżą natkę pietruszki i szczypior. Do doniczek wypełnionych podłożem sadzimy cebule, korzenie pietruszki, szczypior i stawiamy w mieszkaniu miejscu dobrze oświetlonym. Gdy zbierzemy warzywa z tuneli foliowych i szklarenek, należy koniecznie uprzątnąć ich wnętrze – usunąć resztki roślinne i inne pozostałości, przeprowadzić prace konserwacyjne konstrukcji. W listopadzie przygotowujemy miejsce na rozsadnik i niskie tunele foliowe – ziemię trzeba zabezpieczyć przed przemarznięciem. Przeczytaj też: Uprawa warzyw pod osłonami. Uprawa warzyw pod folią, agrowłókniną, w szklarni >>> Listopad w ogrodzie: prace w sadzie W listopadzie grabimy i opadłe z drzew owocowych liście – mogą one stanowić źródło chorób grzybowych, więc lepiej nie ryzykujmy i usuńmy je. Jeśli nie ma jeszcze mroźnej pogody, to można przerzucić kompost, rozrzucić obornik, przekopać nawozy zielone bądź zastosować nawożenie mineralne. Z drzew owocowych usuwamy wszystkie zaschnięte owoce (tzw. mumie), których nie zebraliśmy wcześniej. Nie wolno pozostawiać ich na drzewach, ponieważ w przyszłym roku mogą stać się źródłem chorób, a zmumifikowany owoc może spowodować zakażenie kory drzewa. Po opadnięciu liści należy dokładnie obejrzeć drzewa i sprawdzić, czy nie są one porażone chorobami i czy nie ma na nich gniazd szkodników. Jeśli stwierdzimy zainfekowanie bądź obecność szkodników, należy zastosować preparaty zgodnie z programem ochrony roślin owocowych. Przeczytaj też: Jak dbać o drzewa i krzewy po opadnięciu liści – ochrona przed szkodnikami i chorobami >>> Na początku listopada, jeśli pogoda na to pozwala (ziemia nie zmarzła), możemy jeszcze sadzić drzewka owocowe. Pamiętajmy, aby zabezpieczyć je przed zimą (usypując wokół pni kopczyki z ziemi), a także o zastosować ochronę przed gryzoniami (można na przykład owinąć pnie grubym papierem i owiązać sznurkiem lub użyć gotowe osłony, które są do nabycia w sklepach ogrodniczych). Pamiętajmy o osłonięciu roślin owocowych. Szczególnie wrażliwe są brzoskwinie, morele, orzech włoski i jeżyna bezkolcowa. Pędy jeżyny bezkolcowej oraz wrażliwych na mróz odmian winorośli zdejmujemy ostrożnie z podpór, układamy płasko na ziemi i przysypujemy około 20-centymetrową warstwą gleby. Jeśli pędy okażą się zbyt sztywne, nasady krzewów zabezpieczamy tak jak młode drzewa owocowe. Wokół nasady pni drzew usypujemy kopczyk z ziemi, natomiast pień i nasadę korony zabezpieczamy otulając słomą lub grubym papierem (kartonem). Istotne, aby warstwa ochronna otulała cały pień, musimy dobrze ją przymocować owijając sznurkiem. Pamiętaj! Do zimowego okrycia nie stosujemy folii, ponieważ jest nieprzepuszczalna i pod nią utrzymuje się wysoka wilgotność, a są to doskonałe warunki do rozwoju grzybów powodujących choroby kory i drewna. Korony małych drzew okrywamy w całości. Wycinamy dwuletnie pędy malin, które nie będą już owocowały. Regularnie przeglądamy owoce złożone w przechowalni i usuwamy zepsute i zgniłe (stanowią źródło infekcji dla pozostałych). Listopad w ogrodzie: jak zadbać o oczko wodne i staw Wyrzucamy liście, które spadły na rozciągniętą nad oczkiem wodnym lub stawem siatkę. W przeciwnym razie obciążona liśćmi siatka zanurzy się w wodzie i liście zaczną gnić. Pamiętajmy o uzupełnianiu wody w pojemnikach, w których zimują rośliny wodne. Zanim powstanie warstwa lodu, wyłączamy i wyjmujemy z wody pompy i filtry. Czyścimy je z mułu i glonów, filtry myjemy pod bieżącą wodą. Sprawdź, jak przygotować do zimy oczko wodne Uwaga! Pompy z oczka wodnego i stawu muszą być przechowywane w pojemniku z wodą, ponieważ przetrzymywane „na sucho“ wiosną może być trudno uruchomić. Wraz z przepływającą przez pracującą pompę wodą do wnętrza docierają rozpuszczone w wodzie zanieczyszczenia. Jeśli zaschną – utworzą na wewnętrznych elementach pompy twardą skorupę. Wiosną urządzenie trzeba będzie rozebrać i oczyścić. Zobacz galerię: Zabezpieczanie roślin w ogrodzie przed zimą Autor: materiały prasowe Agrowłóknina to dobry materiał do osłony roślin w ogrodzie przed mrozem (fot. Agrimpex) Zabezpieczenie roślin w ogrodzie na zimę Opracowanie: redakcja serwisu

Plan pracy na cały rok w ogrodzie i w sadzie: listopad i grudzień Kalendarz prac w ogrodzie ekologicznym i w sadzie w listopadzie oraz w grudniu: w ogrodzie warzywnym, w ogrodzie ziołowym, w ogrodzie ozdobnym, w sadzie ekologicznym, w jagodniku, w szklarni, na balkonie i na tarasie… W listopadzie sadzi się drzewa i krzewy owocowe (oprócz delikatnych gatunków: moreli, brzoskwini, orzecha włoskiego, jeżyn, winorośli). Listopad to idealny czas na sadzenie głogu, kaliny, jarzębiny. W listopadzie, kiedy rośliny już zrzuciły liście, ale jeszcze przed silnym mrozem, pobiera się sadzonki zdrewniałe z pędów pnączy, drzew oraz krzewów owocowych i ozdobnych takich jak: kiwi, rdestówka Auberta, wiciokrzew, winobluszcz; dereń, morwa, platan, surmia, wierzba; agrest, bez czarny, porzeczka biała, czarna i czerwona, róża dzika, winorośl; budleja, forsycja, karagana syberyjska, keria, krzewuszka Weigela, ligustr, perukowiec podolski, pęcherznica kalinolistna, pięciornik krzewiasty, śnieguliczka biała, tamaryszek, tawuła oraz hortensjowate (hortensja, jaśminowiec, żylistek)… Ostrym sekatorem wycina się dolne i środkowe fragmenty tegorocznych pędów długości i grubości ołówka i dołuje w wilgotnej glebie lub przechowuje do wiosny w lodówce owinięte wilgotną ściereczką. Przygotowuje się także sadzonki rabarbaru. Duże karpy rabarbaru powinno się dzielić ostrym szpadlem, wysuszyć ranę (oprószyć popiołem lub węglem drzewnym), przechować w chłodnym i suchym pomieszczeniu do marca. Drzewa i krzewy wchodzą w stan spoczynku, trzeba przygotować je do zimy. Po opadnięciu liści można je dokładnie obejrzeć, znaleźć gniazda szkodników i zniszczyć. Koniecznie trzeba usunąć mumie z drzew owocowych, aby zapobiec rozprzestrzenieniu się infekcji grzybiczych. Zimne listopadowe dni zwiastują koniec odpoczynku w ogrodzie. Meble ogrodowe wynosi się do pomieszczenia. Odkręca krany, opróżnia rury zewnątrz domu i altany, aby nie uszkodziła ich zamarzająca woda. Do piwnicy, ciepłej szklarni wstawia się wiadra z zebraną deszczówką – w suchą jesień trzeba podlewać nie tylko rośliny zimozielone lecz również drzewa i krzewy owocowe. W suche dni czyści się rynny z liści, naprawia ogrodzenie. W listopadzie, zanim zamarznie gleba lub spadnie śnieg, powinno się rozwiesić karmniki, aby przyzwyczaić do nich ptaki. Mroźna zima to trudny okres dla nich, jeśli przyzwyczailiśmy je do dokarmiania w ogrodzie, trzeba to systematycznie robić do wiosny. Grudzień to dobry czas na uporządkowanie, naprawę narzędzi i mebli ogrodowych. Kosiarkę, wszystkie narzędzia ogrodnicze trzeba wymyć, wyczyścić, osuszyć, ich ostrza posmarować olejem np. silnikowym. Drewniane części narzędzi smaruje się olejem lnianym. Narzędzia przechowuje się w suchym miejscu. Jest czas na przygotowanie listy niezbędnych narzędzi do pracy w następnym roku. W miesiącach zimowych powinno się systematycznie przeglądać przechowywane owoce i warzywa, wietrzyć pomieszczenie, ze względu na wytwarzający się etylen. Bulwy dalii, kanny, mieczyków przechowuje się luźno ułożone w torfie lub w trocinach w zimnym i suchym pomieszczeniu. Co jakiś czas wierzch okrywy spryskuje się wodą, aby bulwy nie wyschły. Przycięte pelargonie ustawia się w zimnym ale bardzo jasnym pomieszczeniu. Zimą zbiera się bulwy topinamburu. Prace na rozsadniku, w szklarni w listopadzie i w grudniu – sałatę zimowych odmian, rzodkiewkę przykryć podwójną warstwą włókniny lub gazetami; endywię zbiera się dopiero w grudniu, dobrze wytrzymuje temperaturę do -5°C; – można pędzić rabarbar; – utrzymywać wilgotną glebę, chronić rośliny przed słońcem i przeciągiem; – wymyć szyby, uszczelnić okna. W grudniu płytko wysiać lawendę. Szklarnie i rozsadnik wietrzy się także w zimie, zawsze w bezmroźne dni. Prace w ogrodzie warzywnym w listopadzie i w grudniu W listopadzie można przekopać grządki z ciężka glebą, aby woda deszczowa wsiąkła głębiej, a mróz skruszył grudy twardej ziemi. W bezwietrzny i suchy dzień na sprzątnięte grządki z kwaśną glebą rozsypuje się dolomit lub wapno. W suche i cieplejsze dni pieli się jeszcze ogród, aby zaoszczędzić sobie pracy na wiosnę i usuwa przy tym jaja ślimaków. Poza tym trzeba: – obsypać ziemią łodygi jarmużu i pora; podlewać, jeśli jest sucho, aby nie wyschły i podrosły jeszcze wiosną; – niedojrzałe do zbioru sałaty odmian jesiennych, seler a także endywię przykryć włókniną; zbierać je tylko w suche dni; – zebrać wszystkie pory odmian nieodpornych na mrozy (można je zadołować w szklarni lub w piwnicy); – zebrać ostatnie buraki: ukręca się liście buraków (nie obcina nożem), ostrożnie układa, aby nie uszkodzić skórki; – systematycznie zbierać kapusty późnych odmian (w przeznaczonych do przechowania odciąć łodygę na dł. 1 cm od główki kapusty, usunąć uszkodzone, zgniłe i pożółkłe liście); – lekko przemarznięty jarmuż, kapusta brukselska tracą goryczkę i są smaczniejsze. W grudniu, jeśli ziemia nie zamarzła głęboko, sieje się marchew, koperek, pietruszkę, pasternak; nasiona przezimują w glebie i wzejdą wczesną wiosną. Prace w sadzie ekologicznym i jagodniku w listopadzie i w grudniu Przed silnym mrozem zbiera się owoce dzikiej róży, irgi, głogu, berberysu, jarzębów (pospolitego i brekini), nieszpułki, śliwy tarniny, jarzębiny. Sadzi się głóg, kalinę, jarzębinę do uprzednio przygotowanych i nawiezionych dołków. Poza tym trzeba: – usunąć z ogrodu chore liście drzew i krzewów oraz wszystkie liście winorośli; – zgrabić zdrowe liście pod korony drzew i krzewów; – winorośle rosnące na otwartym terenie zdjąć z podpór, ułożyć na glebie, a następnie przysypać 20 cm warstwą ziemi; – szyjkę korzeniową młodych drzew obsypać ziemią ogrodową (nigdy kompostem!); – chronić przed silnym mrozem i zimowym słońcem pnie młodych drzewek i winorośli owijając je słomą lub specjalną włókniną zimową lub złożoną tekturą falistą (nigdy folią!); – założyć siatki ochronne na pnie drzewek ogryzanych przez zające. Zebrane na początku listopada owoce późnych odmian przechowuje się osobno. W grudniu pod korony drzewa i krzewy owocowe (daleko od pni!) rozkłada się niedojrzały kompost (jeśli nie ma w ogrodzie karczowników). Pod koniec grudnia maluje się farbą lub wapnem pnie starszych drzew na biało (pomalowana kora młodych drzew silnie wysycha!). Przez całą zimę trzeba regularnie strząsać świeży śnieg z gałęzi drzew i krzewów, aby ich nie połamał. Śnieg warto udeptywać pod koronami drzew i krzewów, aby wolniej topniał. Prace w ogrodzie ozdobnym i ziołowym w listopadzie i w grudniu Ciepły początek listopada to czas intensywnych prac w ogrodzie ozdobnym. Na początku listopada radykalnie przycina się słabokwitnące krzewy forsycji, tawuły. Dopóki ziemia nie zamarzła, sadzi się ozdobne rośliny drzewiaste. Jeśli jest ciepło, można jeszcze wysadzić rośliny cebulowe, ale jest to ostatni termin i zdarza się, że nieukorzenione cebulki wymarzają, dlatego glebę trzeba koniecznie bardzo grubo okryć torfem, liśćmi, choiną. W listopadzie można jeszcze posadzić konwalie – jest to jedyna bylina, która toleruje tak późne sadzenie. Usuwa się wszystkie jednoroczne rośliny na kompost. Zwiędłe, przekwitłe części bylin ścina się krótko nad ziemią (roślin zimozielonych nie ścina się na zimę, inaczej obumierają). Przed nadejściem silnych mrozów trzeba przykryć rośliny dwuletnie (bratki, goździki, stokrotki) oraz sadzone we wrześniu i w październiku rośliny ozdobne. Warstwa liści, torfu, gałązek drzew iglastych, mchu powinna mieć grubość 10-15 cm. Nie przykrywać ich słomą, ponieważ zbierają się pod nią gryzonie. Róże, powojniki, żonkile, hortensje, hiacynty, chryzantemy zawsze potrzebują ochrony przed mrozem. Trzeba pamiętać o tym, że wiele odmian hortensji tworzy pączki kwiatowe latem na szczytach pędów, dlatego nie powinny być ścinane jesienią. Przed nadejściem silnych mrozów całe krzaki powinny być owinięte włókniną zimową (kaptur) lub przynajmniej przykryte kartonem. Na początku listopada trzeba krótko ściąć mrozoodporne gatunki chryzantem, następnie okryć je warstwą suchego torfu i liśćmi o grubości 20-30 cm. Gatunki nieodporne na mróz przezimują tylko w pomieszczeniu w temperaturze 4-6°C. Umiarkowanie podlewa się je dopiero po pojawieniu się pierwszych zielonych pędów. Ciepłolubne i młode byliny koniecznie przykryć igliwiem (pod warstwą liści mogą gnić). Tawułki przykryć ziemią ogrodową lub rozłożonym kompostem lub warstwą złożoną z torfu i liści o grubości 15 cm (dopiero w drugiej połowie kwietnia partiami zdejmować ochronę). Przykryć kłącza irysów brodatych warstwą torfu o grubości 10 cm (odkryć je na przełomie marca i kwietnia). Funkie, serduszka, liliowce, wieloletnie astry, pysznogłówka, łubin, miodunka, nawłoć, chabry, geranium Nimbus, orliki, konwalie, wilczomlecz, omieg, rozchodniki, przetacznik, mak wschodni są odporne na mróz. Ostróżki wytrzymują silne mrozy, ale często giną w ciepłe zimy. Poza tym trzeba: – róże obsypać ziemią ogrodową na wysokość 20 cm; róże pnące okryć igliwiem, róże sztamowe owinąć workami z juty; można przyciąć pędy róż ogrodowych do wys. 15 cm, ale lepiej zostawić tę pracę na wiosnę; – okryć choiną trawy ozdobne, wrażliwe na wilgoć i śnieg gatunki związać – dopiero wiosną ściąć obumarłe pędy zostawiając zielone; – zdjąć z podpór pędy powojnika (clematis), położyć na ziemi, okryć matami – dobrze przezimuje pod śniegiem; – chronić przed mrozem i zimowym słońcem wrażliwe wieloletnie rośliny (hortensje, budleje, rododendron, żylistek, Weigela, jaśminowiec), rośliny dwuletnie i zioła (zdrowe liście, gałązki świerku, włóknina zimowa, maty, kartony); – wykopać kępki szczypiorku, a po przesuszeniu ich na balkonie ściąć i przenieść do doniczek; – przykryć gałązkami świerku rosnącą na grządce pietruszkę, aby można było zbierać natkę także zimą. W grudniu wysiewa się jeszcze lawendę, nagietki, których nasiona przezimują i wykiełkują wiosną. Jeśli gleba wysycha, w ciepłe dni nadal podlewa się rośliny zimozielone (szczególnie wrażliwe na przesuszenie są mahonia, rododendron). Pielęgnacja trawnika w listopadzie i w grudniu Przed nadejściem zimy dokładnie wygrabia się liście z trawnika. Zdrowe liście rozsypuje się na grządki, pod korony drzew, na kompostownik, natomiast chore trzeba natychmiast usunąć z ogrodu. W ciepłe dni listopada przeprowadza się ostatnie koszenie trawy na wysokość około 4 cm. Miejsca na trawniku z dużą ilością mchu posypuje się dolomitem (stosować w suchy i bezwietrzny dzień). Kiedy spadnie śnieg nie powinno się chodzić po trawniku! Świeży śnieg z chodników, ścieżek przerzucać łopatą nie na trawnik (ze względu na niebezpieczeństwo rozwoju chorób grzybowych) lecz na klomby i pod drzewa. Śnieg zapewnia roślinom ochronę przed mrozem, trawę natomiast „dusi” i powoduje jej gnicie. Rady jak rozplanować pracę w ogrodzie ekologicznym i w sadzie zawarte są w cyklu Plan pracy na cały rok w ogrodzie i w sadzie. Artykuły dotyczące planowania ogrodu warzywnego, ogrodu ozdobnego i sadu, dobrego sąsiedztwa roślin, korzystnego przedplonu i poplonu, ekologicznego zwalczania szkodników, przepisy na ekologiczne preparaty roślinne można znaleźć w zakładce Ogród. Rady jak przechowywać warzywa zawarte są w cyklu artykułów Przechowywanie żywności w domu. Warzywa. (kalendarz prac ogrodowych)

w listopadzie w polu w sadzie